COVID-19 pandemisi tüm hızıyla devam ederken, ikinci bir halk sağlığı tehdidi dünyayı alarma geçirdi: küresel bir maymun çiçeği salgını. 26 Mayıs itibariyle, Amerika, Avrupa, Kuzey Afrika, Orta Doğu ve Avustralya’daki iki düzine ülke, Dünya Sağlık Örgütü’nün ölümcül belası olan çiçek hastalığının çok daha hafif bir kuzeni olan 350’den fazla şüpheli ve doğrulanmış hastalık vakası bildirmişti. Erkeklerle seks yapan erkeklerde (MSM) orantısız sayıda vaka var, araştırmacıların maymun çiçeğinde cinsel bulaşma olduğunu hiçbir zaman ispat edemedikleri düşünülürse alışılmadık bir durum.
Maymun çiçeği Batı ve Orta Afrika’da endemiktir ve virüs zaman zaman dünyanın başka yerlerinde salgınlara neden olur, ancak çoğu hızla kontrol altına alınır veya kendiliğinden geçer. Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde (DRC) uzun süredir maymun çiçeği üzerinde çalışan Los Angeles California Üniversitesi’nde epidemiyolog olan Anne Rimoin, bu salgının çok farklı göründüğünü söylüyor. Rimoin, “Normalde görmediğimiz şeyleri yapan bir virüs gördüğümüzde endişeleniyoruz” diyor. “Şimdi, hepsi çok, çok farklı popülasyonlarda, esasen Afrika’daki düşük kaynaklı ortamlardan toplanan maymun çiçeği hakkında bildiklerimizi gerçekten yeniden değerlendirmemiz gerekiyor.”
DSÖ’de çiçek hastalığı hastalıkları başkanı epidemiyolog, Rosamund Lewis, “Bu yeni durum hakkında kesinlikle endişelenmeliyiz” diyor. Yine de Lewis, çiçek hastalığına benzeyen cilt lezyonlarına neden olan maymun çiçeğinin kolayca bulaşmadığını ve yayılmasının tipik olarak vakaları izole ederek sınırlandırılabileceğini vurguluyor. “Çoğu kişi için bir endişe sebebi değil” diyor. Dahası, çiçek hastalığı için geliştirilen çeşitli ilaçlar ve aşılar da maymun hastalığını tedavi edebilir ve önleyebilir.
Londra Hijyen ve Tropikal Tıp Okulu’ndan epidemiyolog ve maymun çiçeği uzmanı David Heymann’ın başkanlık ettiği, bulaşıcı tehlikeler konusunda uzmanlaşmış bir DSÖ teknik danışma grubu, daha saldırgan sürveyans ihtiyacından aşı kullanımına kadar her şeyi kapsayan öneriler geliştirmek için geçen hafta bir araya geldi. Avrupa Hastalık Önleme ve Kontrol Merkezi 23 Mayıs’ta yaptığı hızlı bir risk değerlendirmesinde, virüsün Afrika’da olduğu gibi Avrupa vahşi yaşamında yerleşmesini sağlayabilecek insandan hayvana bulaşma için “potansiyel bir risk” olduğu konusunda uyardı.
7 Mayıs’ta Birleşik Krallık yetkilileri, 3 gün önce Nijerya’dan gelen bir maymun çiçeği vakasını bildiren ilk kişilerdi. Ancak görünüşe göre bu kişi virüsü başka birine bulaştırmadı ve daha geniş salgının kaynağı da kendisi değil; Montreal’deki halk sağlığı yetkilileri, 29 Nisan’da bir adamın semptomları olduğunu söylüyor. O sırada maymun çiçeği için test edilmemişti üstelik. Çoğu doktor bunu yapmayı düşünmez ayrıca çünkü hastalık Afrika dışında çok nadir görülür ve lezyonları suçiçeği ve frengiye benzeyebilir. Portekizli doktorlar 4 Mayıs’ta şaşırtıcı bir vakadan bir örnek topladılar, ancak Birleşik Krallık’taki olağandışı vaka kümelerini öğrenene kadar maymun çiçeği için de test etmediler. Portekiz Ulusal Sağlık Enstitüsü’nden João Paulo Gomes, “Hiç kimse bir maymun çiçeği vakasını hayal edemez” diyor.
Maymun çiçeği genellikle yakın temas ve solunum damlacıkları yoluyla yayılır, ancak 2017’de Nijeryalı araştırmacılar, genital ülseri olan birkaç hastada cinsel yolla bulaşma olabileceğini öne sürdüler. İspanya Sağlık Bakanlığı’nın sağlık uyarıları ve acil durumlar için koordinasyon merkezini yöneten Fernando Simón, bunların şimdi de görüldüğünü söylüyor. Simón, bildirilen ilk doğrulanmış vakalar arasında “çoğunun yalnızca perigenital, perianal ve ağız çevresinde lezyonları olduğunu” söylüyor. İspanya’da tespit edilen ilk vakalardan bazıları, Madrid’de bir saunaya veya Kanarya Adaları’nda bir eşcinsel onur festivaline katılan MSM veya trans kişilerdir. Belçika’da, birkaç vaka Anvers’teki bir eşcinsel festivaliyle bağlantılıydı. Meninin virüsü bulaştırabileceğine dair hiçbir çalışma bulunmadı. Simón, “Şimdiye kadar en kabul edilebilir hipotez, lezyonlarla temastan sonra bulaştığıdır” diyor. MSM ve transeksüel topluluklarda HIV prevalansı yüksektir, ancak zayıflamış bağışıklık sistemlerinin bu salgında herhangi bir rol oynadığına dair hiçbir kanıt yoktur. Etkilenen birçok ülkedeki sağlık yetkilileri, mahremiyet nedeniyle, enfekte kişiler hakkında çok az ayrıntı verdi, ancak Simón, İspanya’da tespit edilen ilk vakalardan ikisinin, ilaçlarla iyi kontrol edilen HIV enfeksiyonları ile yaşayan insanlar olduğunu belirtiyor.
Maymun çiçeği bir DNA virüsü olduğundan, HIV ve SARS-CoV-2 gibi RNA virüslerinden çok daha iyi genetik onarım mekanizmalarına sahiptir, bu da daha yavaş değiştiği anlamına gelir. Yine de, Mount Sinai’deki Icahn Tıp Okulu’nda bir virolog olan Gustavo Palacios ve çalışma arkadaşları, mutasyonların, araştırmacıların vakaların birbiriyle nasıl bağlantılı olduğunu netleştirmeye yardımcı olabilecek virüs aile ağaçları oluşturması için yeterince sık olduğunu öne sürüyor.
Maymun çiçeği’un kuzeni çiçek hastalığı, yüzyıllar boyunca enfekte olanların %30’unu öldüren büyük bir belaydı. 1960’larda ve 70’lerde büyük bir küresel kampanya, iletimi durma noktasına getirdi; Bugün, virüs, Rusya ve Amerika Birleşik Devletleri’ndeki laboratuvarlarda örnekleri hala mevcut olmasına rağmen, eradike edilmiş tek insan patojenidir. 70’lerin başında vakalar düştüğü için, riskleri potansiyel faydalardan daha ağır bastığı için ülkeler çiçek hastalığı aşısını kullanmayı bırakmaya başladı. Aşı, kafa karıştırıcı bir geçmişi olan ancak laboratuvarlarda kültürlenmiş doğal bir çiçek virüsü gibi görünen vaksinia adlı bir virüs içeriyordu. Vaccinia, alıcının içinde çoğalır ve bazen ciddi yan etkilere neden olarak aşılanmış 1 milyon kişiden birini öldürür.
Hem çiçek hastalığı enfeksiyonları hem de çiçek aşısı maymun hastalığına karşı koruma sağlar, bu nedenle son 50 yılda giderek çoğalan sayılarda insan toplulukları maymun çiçeğine karşı savunmasız hale geldi. Bazı araştırmacılar, maymun çiçeğinin çiçek hastalığının geride bıraktığı “ekolojik nişi” doldurmak için gelişebileceğinden endişe ediyor. Gerçekten de, bildirilen vakalar yıllar içinde Afrika’da istikrarlı bir şekilde arttı ve yeni salgın aynı anda birkaç kıtada meydana gelen ilk salgın olarak kaydedildi.
Maymun çiçeği salgınlarını kontrol altına alma stratejisi, her zaman insanları eğitmeye ve virüsü bulaştırma şanslarını azaltmak için vakaları erken bulmaya dayanmıştır. Ancak kişinin virüse maruz kalmasından 4 gün sonrasına kadar kullanılsa dahi hastalığı önleyen aşılar da kullanılabilir.
ABD Gıda ve İlaç Dairesi (FDA) tarafından iki aşı ruhsatlandırılmıştır. Emergent BioSolutions tarafından üretilen bir aşı, yok etme kampanyası sırasında kullanılan çiçek aşısına benzer ve yine de bağışıklık sistemi zayıf olan kişilerde ciddi hastalıklara ve hatta ölüme neden olabilir. Sadece tek bir doz gerektirir. Bavyera Nordic markalı olan ise daha az yan etkiye neden olmak için özel olarak tasarlanmış, çoğalmayan bir aşı formu kullanır. 4 hafta arayla verilen iki doz gerektirir. Hayvanlar üzerinde yapılan araştırmalar, ilk dozun Emergent BioSolutions’tan alınan aşıdan daha hızlı çalıştığını, ikinci dozun ise korumanın dayanıklılığını artırdığını göstermektedir. FDA, hem çiçek hem de maymun hastalığı için Bavyera Nordik aşısını açıkça onayladı.
Hastalığın tedavisinde ilaçlar da bulunuyor. Biri, tecovirimat, 2018’de, insan denemelerinde güvenli olduğu ve yakından ilişkili virüsler verilen hayvanlarda etkili olduğu kanıtlandıktan sonra FDA tarafından çiçek hastalığını tedavi etmek için ilk onaylanan ilaç oldu. FDA, 2021’de çiçek hastalığı için ikinci bir ilaç olan brincidofovir’i onayladı. Her ikisi de maymun çiçeği için onaylanmamış olmasına rağmen, her ikisi de hayvan çalışmalarında virüse karşı umut verici sonuçlar gösterdi.
Önümüzdeki günlerde virüsün ne kadar uzağa ve hızlı yayılacağı, klinisyenlerin bu araçları ne kadar agresif bir şekilde test edeceğini belirleyecek. Rimoin, “Bunları konuşmak için çok erken” diyor.
doi: 10.1126/science.add1068
