Çocukluğuma dair anılarımın bir kısmını televizyon dizileri oluşturuyor. Hatırladıklarım arasında öne çıkanlardan biri David Hasselhoff’u ünlü yapan Kara Şimşek dizisidir. Kara Şimşek’te Hasselhoff’un canlandırdığı karakter olan Michael Knight suçlulara karşı savaşan eski bir polisti. Yardımcısı ise Kitt isminde yapay zekaya sahip bir spor arabaydı. Kitt kendi başına gidebilmesinin yanı sıra konuşabiliyor, hatta bir insan gibi düşünebiliyordu. Kara Şimşek’te beni en çok etkileyen şey de buydu. Bir makine programlanıp neredeyse kendine has bir bireye dönüşmüştü. Makinelerden bahsediyorsak MS 9. yüzyılın Bağdat’ında yaşamış olan üç kardeşten mutlaka söz etmeliyiz. Çünkü bu kardeşler günümüzden yaklaşık 1200 yıl önce programlanabilen ve kendiliğinden çalışabilen bir aletin çizimini yapmıştı.
İslam imparatorluğunun en güçlü dönemi ismini Hz. Muhammed’in amcasından alan Abbasi dönemiydi. Abbasi devleti zamanının en güçlüsü olmanın yanı sıra beş asır boyunca bilimin de öncüsüydü. Abbasilerin ilk yıllarında Araplar kültür, sanat ve bilim alanlarında gelişmiş bir toplum değildi. 786’da devletin başına geçen Harun Reşid ile başlayan tarihin ilk rönesansı Arap toplumunda matematik, astronomi ve mühendislik başta olmak üzere bilimin farklı alanlarına ilgi duyulmasına yol açtı.
Toplumda yaşanan değişimler o zamanlar sade bir vatandaş olan Musa ibn Şakir’i de etkilemişti. Geçim kaynağı hırsızlık olan Musa, etrafındaki değişime kulak vermiş ve bir süre sonra astronomi üzerine çalışmaya başlamıştı. Bu sırada Harun Reşid’in küçük oğlu El Memun ile bir dostluk kurmuştu.
809’da Harun Reşid’in ölmesinden sonra gelecek halife için iki aday vardı: El Emin ve El Memun. Aralarında yaşanan savaştan galip çıkan El Memun 813’te Abbasi Devleti’nin yeni halifesi olmuştu. Yirmi yıl süren halifeliği süresince eğitimde yaptığı atılımlar 9. yüzyıldan 13. yüzyıla kadar bilime Arapların öncülük yapmasını sağladı. 832’de kurduğu Beyt’ül Hikmet, yani Bilgelik Evi, kendisinden yüzlerce yıl sonra Batı Avrupa devletlerinde kurulan bilim akademilerinin ilk modern örneğiydi. El Memun’un maddi ve manevi olarak destek verdiği bilim insanları arasında cebirin yaratıcısı olarak görülen El Harezmi, bir çok bilimsel esere katkı veren Kindi ve Öklid’in Elementleri’ni Arapça’ya tercüme eden ilk kişi olarak bilinen Haccac bin Yusuf vardı. Fakat El Memun’un yardım ettiği bir aile matematik, geometri, mekanik ve astronomi alanlarında tarihi değiştirecek kadar önemli çalışmalar yapmıştı.
Beni Musa Kardeşler
El Memun’un yakın arkadaşlarından biri haline gelen Musa ibn Şakir öldükten sonra geride bıraktığı oğulları Muhammed, Ahmed ve Hasan halifenin koruması altında büyüdü. Bu sayede Beni Musa kardeşler olarak bilinen üç kardeş Abbasi Devleti’nin başkenti olan Bağdat’da geometri, matematik, mekanik, müzik ve astronomi alanlarında zamanın en iyi eğitimlerinden birini aldı.
Halife El Memun Antik Yunan bilimine duyduğu ilgi sebebiyle antik kitapların Arapça’ya çevrilmesini emretmişti. Bilgelik Evi’nde çalışmalarına başlayan Beni Musa kardeşler de antik eserlere büyük ilgi göstermişti. Kardeşler antik eser bulmak amacıyla Bizans İmparatorluğu’na bir sefer yapmış ve buradan aldıkları el yazması kitapları Bağdat’a götürürken tercüman ve matematikçi Sabit ibn Kurra ile tanışmıştı. Sabit ibn Kurra’yı Bağdat’a gelmeye ikna eden Beni Musa kardeşlerin beraber çalıştığı tercümanların arasında en büyük kardeş Muhammed’in yakın arkadaşı Hunayn ibn İshak da vardı. Beni Musa kardeşler halifenin desteği sayesinde Yunan bilim insanlarının çalışmalarına sahip olmuştu.
El Memun 833’te ölünce sırasıyla El Mutasım ve El Vasık halife olmuştu. 847’ye gelindiğinde Abbasiler’in başına geçen El Mütevekkil kendiliğinden çalışan makinelere büyük ilgi duymuştu. Bu ilgi Beni Musa kardeşlerle halifeyi yakınlaştırmıştı. Özellikle El Vasık’ın halifeliği sırasında Bilgelik Evi’nde bilim insanları arasında başlayan rekabetten dolayısıyla üç kardeş ile Kindi’nin arası açılmıştı. Halifeden aldıkları güç sayesinde Kindi’nin kütüphanesini bir süre için ele geçiren Beni Musa kardeşler artık araştırmaları için maddi ve manevi tüm kaynaklara sahipti.
Peki, kardeşler bu kaynaklarla ne yaptı?
Matematik ve Geometri
Beni Musa kardeşler Arşimet ve Öklid gibi önemli Antik Yunanlıların bulduğu matematiği geliştiren ilk bilim insanları arasındaydı. Yazdıkları “Kitab marifat masakhat al-askhal” isimli kitapta uğraştıkları problemler Arşimet’in çember, küre ve silindirle alakalı problemlerine benziyordu. Kardeşler, Antik Yunan Eudoksos’un geometrik şekillerin alan ve hacimlerini hesaplamak için kullandığı tüketme yönetimine benzer bir yöntem de bulmuştu.
Fakat Beni Musa kardeşleri Yunanlılardan farklı kılan şey düşünce tarzıydı. Öncelikle problemlerde geçen nesnelerin hareket halinde olduklarını düşündüler. Yunanlılar hacim ve alan hesabı yaparken sayı yerine oran kullanmıştı. Kardeşler ise bu hesapları yaparken sayı kullanmayı tercih etti. Bu sayede geometriyle alakalı yeni bir terminoloji yaratmış oldular. Ayrıca özel sayıları anlamlandırdılar. Örneğin pi sayısını açıklayan ifadeleri matematik dünyası için çok önemliydi: Çap ile çarpıldığında çemberin çevresini veren büyüklük.
Beni Musa kardeşlerin geometri ve matematikle alakalı eserleri kendilerinden yüzlerce yıl sonra yaşamış olan Hayyam, Pisa’lı Leonardo (Fibonacci) ve Roger Bacon gibi önemli bilim insanlarına yol gösterdi.
Astronomi
Üç kardeşin yazdığı bilinen yirmi kitabın yarısından fazlası astronomiyle alakalı araştırmalardan oluşuyor. Büyük kardeş Muhammed Kitab al-Hay’a, yani Astronominin Kitabı’nın yanı sıra bilinen yıldız ve gezegenlerin hareketlerini incelediği bir çok kitap yazdı. Muhammed’in Antik Yunan gök bilimci Batlamyus’un hareket kanunu üzerine geliştirdiği fikirlerini matematiksel olarak ispatlayan bir kitabı da kardeşi Ahmed yazdı. Beni Musa kardeşlerin yazdığı bilinen kitaplardan bir başkası güneş yılı diğeri ise astrolojik burçlar üzerineydi.
El Memun’un emri üzerine Bağdat’ın etrafına bir çok gözlemevi açan Beni Musa kardeşler, yaptıkları gözlemlerle bir güneş yılının 365 gün 6 saat olduğunu buldu. Yine halife El Memun’un isteğiyle Mezopotamya’nın kuzeyinde enlem derecesinin değerini bulmak için ölçüm yaptılar.
Mekanik
Ortaçağda mekanik konusunda en yaratıcı gelişmeler İslam dünyasında yaşandı. Bu buluşların çoğu ustadan çırağa öğretildiği ve neredeyse hiç yazılı belge olmadığı için dünyanın diğer kesimlerinde bilinmiyordu. İslam dünyasında mekanik üzerine yazıldığı bilinen ilk kitap Beni Musa kardeşlere aitti. Kardeşlerin mekanik üzerine yaptığı çalışmanın başlangıç noktası İskenderiyeli Heron ve Bizanslı Filon’un kitaplarının tercümesiydi. Beni Musa kardeşler Heron ve Filon’nun kitaplarında geçen yüzün üzerindeki antik mekanik düzeneği geliştirdi.
Örneğin Filon’un mucidi olduğu gaz yağlı lambayı daha kullanışlı hale getiren Beni Musa kardeşlerdi. Buluşları o zaman için devrim niteliğindeydi. Lambanın üzerine ateş yaklaştırıldığında fitil kendiliğinden ortaya çıkıyor, fitilin çıkmasıyla birlikte gaz yağı fışkırmaya başlıyordu. Ayrıca tasarımı sayesinde rüzgar estiğinde bile lamba sönmüyordu.
Beni Musa kardeşlerin icatları arasında fıskiye mekanizması, bilimsel araç gereçler, tarım makineleri, oyuncaklar ve saç tarağı vardı. Buluşlarının en önemlileri ise kendiliğinden çalışan mekanizmalardı. Vana sistemi ve etki-tepki sistemlerini icat eden Beni Musa kardeşler kendilerinden önce yapılan tüm mekanik sistemlerden farklı işler yapmıştı. Kardeşler mekanikle ilgili kitaplarında buldukları sistemlerin nasıl çalıştıklarına ve bu sistemlerin bir taslağına yer vermişti. Fakat Beni Musa kardeşlerin kitaplarında hangi malzemenin kullanılacağı, mekanizmanın boyutu ve nasıl üretileceği hakkında bilgi yoktu. Yine de yapıtları kendilerinden sonra gelen bilim insanlarının önemli icatlar yapmasına yardımcı oldu.
Müzik Aleti
Bilim ve teknolojide her geçen yıl bir sonrakine kıyasla yavaş kalıyor. Evet, çocukken severek izlediğim Jetgiller’de olduğu gibi uçan arabalara hala sahip olmamamız beni hayal kırıklığına uğratıyor. Ama sadece 10 yıl öncesini düşününce dahi bilim ve teknolojinin ne kadar hızlı ilerlediğini görebiliriz. 2007’yi örnek vermemin nedeni ise Steve Jobs’ın akıllı telefonunu dünyaya o yıl tanıtmış olmasıdır. Artık elimizden düşmeyen, neredeyse onsuz hayatı düşünemediğimiz akıllı telefonlar sadece 10 yıldır hayatımızda. Şimdi size vereceğim örnek ise tam 1200 yıl öncesinden kalma!
Beni Musa kardeşlerin yaşadıkları çağdan ne kadar ileride olduğunu anlamak için bu örneği bilmek yeterli. Kardeşler icatlarına başlarken Arşimet’in rüzgarla çalışan enstrümanı ile Apollonius’un hidrolik aletini temel almıştı. İcat ettikleri müzik aleti kendi başına sonsuza dek çalışabilen ve aynı zamanda programlanabilen bir aletti. Kardeşler farkında olmasa da kendi zamanlarının neredeyse 1000 yıl sonrasındaydı. Çünkü 1801’de Joseph Marie Jacquard’ın mucidi olduğu halı dokuma makinesi, Beni Musa kardeşlerin çizimlerindeki aletlerle aynı mantıkta çalışıyordu.
Maalesef Türkçe’ye henüz çevrilmedi ama İngilizce bilen okurlarımıza Beni Musa kardeşlerin çiziminin bir örneğini de barındıran Hatje Cantz’ın basımını yaptığı Allah’s Automata isimli kitabı okumalarını tavsiye ederim.
Kaynak
Muhammed (Banu Musa), Kitab al-Hiyal By The Banu Musa bin Shakir translated by Hill, D. R., Springer, 1979.
Tsugitaka, S., Quadrature of the Surface Area of a Sphere in the Early Middle Ages: Johannes de Tinemue and Banu Musa, International Journal of the History of Science Society of Japan, s. 61-90, 1985.
Yarshater, E. (Editör), Banu Musa: Encyclopedia Iranica, Cilt: 3, Routledge, s. 716-717, 1988.
Çeçen, K., Bir, A., TDV İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Cilt: 5, s. 450-451, 1992.
Hockey, T., Biographical Encyclopedia of Astronomers, Springer, Cilt: 1, s. 92-93, 2007.
Netton, I. R. (Editör), Banu Musa: Encyclopedia of Islamic Civilisation and Religion, Routledge, s. 354-355, 2008.
Paz, E. B., Ceccarelli, M., Otero, J. E. ve Sanz, J. L. M., A Brief Illustrated History of Machines and Mechanisms, Springer, s. 65-66, 2010.
Zielinski, S., Weibel, P. (Editörler), Allah’s Automata: Artifacts of the Arab-Islamic Renaissance (800-1200), Hatje Cantz, 2015.
Battles, M., Library: An Unquiet History, W. W. Norton & Company, s. 62-63, 2003.
