Keşfedildiği tarihe atfen GRB 221009A olarak adlandırılan yeni kaynağın şimdiye kadar kaydedilen en parlak gama ışını patlaması (GRB) olduğu ortaya çıktı.
Bugün Astrophysical Journal Letters’da yayınlanan yeni bir çalışmada, GRB 221009A’nın radyo dalgalarından gama ışınlarına kadar uzanan gözlemleri, Astrofizik Merkezi | Harvard ve Smithsonian’ın Hawaii’deki Milimetre Altı Dizisi (SMA) ile yapılan kritik milimetre dalga gözlemleri de dahil olmak üzere, bu aşırı kozmik patlamaların kökenini anlamak için onlarca yıldır süren arayışa yeni bir ışık tutuyor.
GRB 221009A’dan gelen gama ışını emisyonu 300 saniyeden fazla sürdü. Gökbilimciler bu tür “uzun süreli” GRB’lerin, büyük ve hızla dönen bir yıldızın çekirdeğinin kendi ağırlığı altında çökmesiyle oluşan bir kara deliğin doğum çığlığı olduğunu düşünüyor. Yeni doğan kara delik, çöken yıldızı delip geçen ve gama ışınlarıyla parlayan ışık hızına yakın güçlü plazma jetleri fırlatır.
GRB 221009A şimdiye kadar kaydedilen en parlak patlama olduğundan, gerçek bir gizem ilk gama ışını patlamasından sonra ne olacağında yatıyordu. Utah Üniversitesi’nde fizik ve astronomi profesörü ve çalışmanın başyazarı Tanmoy Laskar, “Jetler ölmekte olan yıldızı çevreleyen gaza çarptıkça, tüm spektrum boyunca parlak bir `sonradan parlama’ üretiyorlar” diyor. “Artçı ışıma oldukça hızlı bir şekilde kayboluyor, bu da ışığı kaybolmadan ve sırlarını da beraberinde götürmeden önce yakalamak için hızlı ve çevik olmamız gerektiği anlamına geliyor.”
Astrofizik Merkezi’nden (CfA) gökbilimciler Edo Berger ve Yvette Cendes, GRB 221009A’nın artçı ışımasını incelemek için dünyanın en iyi radyo ve milimetre teleskoplarını kullanma kampanyasının bir parçası olarak SMA ile hızla veri topladılar.
Harvard Üniversitesi ve CfA’da astronomi profesörü olan Edo Berger, “Çok parlak olan bu patlama, bir artçı ışımanın ayrıntılı davranışını ve evrimini benzeri görülmemiş bir ayrıntıyla keşfetmek için eşsiz bir fırsat sağladı, bunu kaçırmak istemedik!” diyor. “Yirmi yılı aşkın bir süredir bu olayları inceliyorum ve bu olay gözlemlediğim ilk GRB kadar heyecan vericiydi.”
SMA proje bilimcisi ve CfA araştırmacısı Garrett Keating, “Hızlı tepki verme özelliği sayesinde SMA’yı hızlı bir şekilde GRB 221009A’nın bulunduğu yere çevirebildik” diyor. “Ekip, bu GRB’nin artçı ışımasının ne kadar parlak olduğunu görmekten heyecan duydu ve bu ışıma sönerken 10 günden fazla bir süre boyunca izlemeye devam edebildik.”
SMA ve dünyanın dört bir yanındaki diğer teleskoplardan gelen verileri analiz edip birleştirdikten sonra gökbilimciler şaşkına döndü: milimetre ve radyo dalgası ölçümleri, görünür ve X-ışını ışığına dayalı olarak beklenenden çok daha parlaktı.
CfA araştırma görevlisi Yvette Cendes, “Bu şimdiye kadar topladığımız en detaylı veri setlerinden biri ve milimetre ve radyo verilerinin beklendiği gibi davranmadığı açık” diyor. “Geçmişte birkaç GRB, jetin kendisindeki bir şok dalgasının imzası olduğu düşünülen kısa bir milimetre ve radyo emisyonu fazlalığı gösterdi, ancak GRB 221009A’da aşırı emisyon bu geçmiş vakalardan oldukça farklı davranıyor.”
Cendes sözlerine şöyle devam ediyor: “Muhtemelen aşırı milimetre ve radyo dalgaları üretmek için tamamen yeni bir mekanizma keşfettik.”
Cendes’e göre bir olasılık, GRB 221009A tarafından üretilen güçlü jetin çoğu GRB’den daha karmaşık olması. “Görünür ve X-ışını ışığı jetin bir kısmı tarafından üretilirken, erken milimetre ve radyo dalgalarının farklı bir bileşen tarafından üretilmesi mümkündür.”
Berger, “Neyse ki, bu artçı ışıma o kadar parlak ki, radyo emisyonunu aylarca ve belki de yıllarca incelemeye devam edeceğiz” diye ekliyor. “Bu çok daha uzun zaman aralığında, erken dönem aşırı emisyonun gizemli kökenini çözmeyi umuyoruz.”
Bu özel GRB’nin kesin ayrıntılarından bağımsız olarak, GRB’lere ve benzer olaylara milimetre dalga teleskoplarıyla hızlı bir şekilde yanıt verme yeteneği, gökbilimciler için önemli bir yeni yetenektir.
Berger, “Bu GRB’den çıkarılacak en önemli ders, SMA gibi hızlı hareket eden radyo ve milimetre teleskopları olmadan, evrendeki en aşırı patlamalarla ilgili potansiyel keşifleri kaçıracağımızdır” diyor. “Bu tür olayların ne zaman meydana geleceğini asla önceden bilemeyiz, bu yüzden evrenin bu armağanlarından faydalanmak istiyorsak mümkün olduğunca duyarlı olmalıyız.”
Kaynak: Science Daily
